پایان نامه عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء

پایان نامه عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء

پیشگفتـار 

مسئولیت كیفری از شرایط اوصافی بحث می كند كه امكان منطقی تحمیل مجازات را بر مرتكب جرم فراهم می آورد گر چه بی تردید تنها در فرض وقوع جرم سخن از تحمیل مجازات صحیح و منطقی است اما دیری است كه صاحب نظران جزایی بر این باورند كه مسئولیت كیفری در برابر جرم در گروی وصف خاص و مرهون حالت ویژه ای است نزد مرتكب كه در غیاب آن تحمیل كیفر بر او منطقاً و عقلاً ناممكن می نماید عنایت به همین وصف خاص كه از آن به (اهلیت جزایی) تعبیر می كند در مقام جوهر و بن مایه مسئولیت كیفری است سبب شده تا نهاد مسئولیت كیفری موجودیتی متمایز از دو نهاد در جرم و مجازات یافته و مبحثی جداگانه و دامنه دار را در بخش حقوق جزای عمومی خود اختصاص داده «جرم و مجازات» دو نهاد مهم جزایی اند كه به دو شكل متفاوت با مرتكب جرم ارتباط پیدا می كنند یكی از مرتكب «صادر» و دیگری به مرتكب «تحمیل» می گردد حقوق جزا به تعیین و تحویل شرایط و او صافی در مرتكب می پردازد كه در پرتو آنها از یك سو «صدور جرم» از مرتكب واز سوی دیگر «تحمیل مجازات» بر وی امكان پذیر می شود گو اینکه شرایط لازم برای «صدورجرم» با شرایط ضروری برای «تحمیل مجازات» بر هم انطباق كامل ندارد.

حقیقت این است كه حقوق جزا تنها پس از آشنایی با مسئولیت كیفری مبتنی بر تقصیر بود كه مورد توجه قرار گرفت تا نگاهی عمیق بر آن و عواملی كه دافع مسئولیت است را موضوع تحقیق قرار دهیم
رساله ای كه پیش دو خواننده گرامی قرار دارد به پایه چنین دیدگاهی از مسئولیت كیفری و عواملی كه در رفع مسئولیت كیفری موثر واقع می شود و را مورد بررسی قرار می دهد تا مجموعه كامل از این مقوله مهم كه به صورت پراكنده و بدون جمع بندی و نتیجه گیری در كتب حقوق جزاء مورد بررسی قرار گرفته را مفصلا و به طور كامل ارائه داده باشیم تا به امید آنكه این اثر ناچیز مورد استفاده دانشجویان – دانش پژوهان و مشاوران حقوق و قضات و وكلا و علاقه مندان به علم حقوق قرار گیرد و در مجموع برای همه ما
فتح بابی به سوی نور و خیر و موجب برانگیختن اندیشه و صاحب نظران طرح مسائل حقوقی دقیقتری در این زمینه و سایر مباحث مربوط باشد.

مقدمـه

مسئولیت در معنی عام آن از نظر قانون شامل مسئولیت مدنی و كیفری است و مسئولیت كیفری ناشی از جرم و یكی از بنیادهای حقوقی است كه بدون اثبات آن، احقاق حق مفهوم عینی خود را از دست داده و صرفاً جنبه ذهنی خواهد داشت زیرا در جریان رسیدگی به هر پدیده جزایی یگانه عاملی که حق را از قوه به فعل در آورده به آن عینیت می بخشد و به طور ملموس در اختیار صاحب حق قرار می دهد، اثبات مسئولیت كیفری است.

به همین مناسبت نخستین پرسشی كه در ابتدای این بحث مطرح خواهد شد این است كه ببینیم تدبیر قانون گذار كیفری در مسئول شناختن افرادی كه قوانین جزایی را نقض می كنند چیست؟

بطور كلی، الزام شخص به پاسخگویی در قبال تعرض نسبت به جسم و جان و مال و یا حیثیت دیگران، خواه به جهت حمایت از حقوق و آزادی های فردی انجام گیرد و خواه به انگیزه دفاع از جامعه به منظور برقراری تناسب منطقی بین مجازات وجرم و یا به عنوان اجرای عدالت و احقاق حق در بین مردم، صورت پذیرد، تحت عنوان ،مسئولیت كیفری مطرح می شود كه از نظر حقوق جزاء تشخیص آن دارای اهمیت زیادی است، زیرا تحمیل كیفر و تعیین میزان مجازات مرتكب جرم به عنوان نتایج و عواقب نامطلوب كاریكه انجام داد و مستلزم آن است كه مستحق كیفر، از نظر جسمی و روانی و  رشد اهلیت و سایر خصوصییات لازم در وضعی باشد كه توانایی درك صحیح اعمال و رفتار خود را داشته باشد تا بتوان جرم را به او نسبت داد یا به عبارت دیگر، مرتكب قابلییت انتخاب نتیجه مجرمانه را دارا باشد تا از نظر كیفری مسئول شناخته شود.

اثبات این مسئله كه یكی از مسائل موضوعی حقوق جزا  و علی القاعده به عهده مقامات قضایی
صلاحیت دار می باشد. باید در رسیدگی های قضایی اعم از مراهل تحقیق و دادرسی در مورد هر متهمی كیفیات مربوط به شخصیت مرتكب جرم برای احراظ و اثبات مسئولیت یا عدم مسئولیت كیفری مرتكب و صدور حكم مقتضی دقیقا مورد توجه وبررسی قرار گیرد بعلاوه در پاره ای از اوقات قانون گذار به علت وجود شرایط و كیفیات خارجی مربوط به وقوع جرم عمل مجرمانه مرتكب را تحت عنوان عوامل توجیه كننده و رفع كننده باعث زوال مسئولیت كیفری می شناسد امعان در مسائل فوق اهمیت بحث و شناخت مسئولیت كیفری را به خوبی روشن می كند و نشان می دهد تعیین حد و مرز و بیان ماهییت جامع و مانع مسئولیت كیفری بوسیله قانون گذار تا چه حدی می تواند در احقاق حق و اجرای عدالت و حفظ نظم و امنیت در جامعه مؤثر باشد.

مع هذا این امر آن طور كه باید و شاید مورد توجه قانون گذار قرار نگرفته در هیچ یك از قوانین جزایی و مدونه كشورمان ماهیت حقوقی و تعریف مسئولیت كیفری و عوامل رافع مسئولیت كیفری به طور مشخص بیان نشده است چنان كه در مطالعه مقررات جزایی و موضوعه و عوامل رفع كننده ملاحظه
می شود قانون گذار گاهی به ذكر كلمه مسولیت اكتفاء كرده و زمانی عنوان كلی (مسئولیت جزایی) و یا (صدور مسئولیت جزایی) را برای موارد مربوط به این پدیده انتخاب كرده است ، بدون اینكه تعریفی از مسئولیت كیفری و عوامل رفع كننده ارائه كرده باشد1.

در این چشم انداز ، تلاش برای تبیین علمی و گزینش تعریف «مسئولیت كیفری و عوامل رافع مسئولیت كیفری» با مطالعه و دقت در معانی واژه مسئولیت و مفاهیم كلی اخلاقی قانونی و موارد استعمال لفظ مسئولیت و عوامل رفع از  مسئولیت و مشتقات آنرا از فقه  در آیات قران كریم و روایات و حقوق جزا دنبال خواهیم كرد.

مقررات جزایی پاره ای كشورها بی آنكه ذكری از شرایط عمومی تحقق مسئولیت كیفری به میان آورند صرفاً به بیان علل یا حالاتی پرداخته اند كه بر دفعیت مرتكب جرم و یا رابطه ذهنی او با جرم تاثیر گذاشته از این رهگذر اهلیت جزایی متهم را از بین برده یا وصف مجرمانه را از اراده او باز می ستاند و به این وسیله مواخذه متهم را نسبت به جرم انجام یافته ناممكن می سازد این علل و حالات را گاه عوامل رافع و یا احیانا موانع مسئولیت كیفری می خوانند از جمله صغر ، جنون ، مستی ، اجبار و اكرا ه و افطرار ، و اشتباه كه این عوامل یا موانع به شمار می روند در ضمن موادی از قانون جزای این كشورها جداگانه ذكر و شرایط آنها و آثار ویژه هر یك بر مسئولیت كیفری متهم به تفضیل یا به اجمال بیان شده است.

1- در این باره به سر فصل مواد 33 الی 45 قانون مجازات عمومی اصلاحی سال 1352 و همچنین سرفصل مواد 29 الی 39 قانون راجعه مجازات اسلامی مصوب 21 تیرماه 1361کمیسیون امر قضایی مجلس شورای اسلامی مراجعه فرمائید.

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                                                                                             صفحه

1- پیشگفتار                                                                                                                           1

2- مقدمه                                                                                                                               2             

3- فصل اول- مفاهیم مسئولیت                                                                                                4

مفاهیم مسئولیت)    الف- مفهوم لغوی مسئولیت                                                                           5

                            ب-  مفهوم کلی مسئولیت                                                                            6

                            ج- مسئولیت در قرآن کریم                                                                          7

                            د- مسئولیت اخلاقی                                                                                   9

                            هـ- مسئولیت اجتماعی                                                                               10

جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه                                                                                10

                            الف- جنبه فردی مسئولیت                                                                          10

                            ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه                                                         12

4- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری                                                                                      15

                      مفاهیم مسئولیت کیفری                                                                                     16

                      مسئولیت واقعی و انتزاعی                                                                                  17

                      مقایسه مسئولیت با تکلیف                                                                                 19

                      تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت                                                                         20

5- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت                                                                                    21   

سابقه تاریخی مسئولیت                                                                                                          22

                      الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام                                                                    24

بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام                                                  25

1- ویژگی جمعی بودن مسئولیت                                                        25

2- تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات                                              27

3- موضوعی بودن مسئولیت                                                              31

           - در ایران باستان                                                                   31

           - در روم باستان                                                                    33

           - در یونان باستان                                                                  33

                      ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر                                                                 33

6- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام                                                                             36

مسئولیت كیفری در اسلام                                                                                                       37

                      الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام                                           38

                      ب- اصول حاكم بر مسئولیت كیفری در اسلام                                                       40

بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری                                                     40

بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت                                                 42

بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها                                                           43

بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها                                                       44

7- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران                                                            47

مسئولیت كیفری در مقررات جزایی ایران                                                                                    46

                      الف- در قانون مجازات عمومی مصوب 1304                                                       46

                      ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب 1339                                                          47

                      ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی 1352                                                         48

                      د- مجازات اسلامی مصوب 1307                                                                      48

8- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری                                                                       50

حدود و قلمرو مسئولیت کیفری                                                                                               51

بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا                                                                     51

                      الف- اهلیت جنایی                                                                                        51

                      ب- اهلیت مادی یا واقعی                                                                                 52

                      ج- اهلیت جزائی                                                                                            53

                      مقایسه اهلیت جزایی با اهلیت جنایی                                                                  54     

                      اهلیت جزایی و مسئولیت كیفری                                                                       54

بخش دوم- تقصیر و مسئولیت كیفری                                                                              55

                      قلمرو تقصیر در حقوق جزا                                                                                57

الف- تقصیر در قلمرو وسیع                                                                      57

بند اول- ادراك و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده                                      60

بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده                                              60

ب- تقصیر در قلمرو محدود                                                                   61

ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات                                                              62

بخش سوم- اسناد و مسئولیت كیفری                                                                               63

                      انواع اسناد در حقوق جزا                                                                                   63

الف- اسناد یا انتساب مادی                                                                       63

ب- اسناد یا انتساب معنوی                                                                       64

                      اسناد مادی و مسئولیت كیفری                                                                            65    

                      اسناد معنوی و مسئولیت كیفری                                                                          66

9- فصل هفتم) اركان اهلیت جزائی                                                                              67

اركان و اهلیت جزایی                                                                                                             68

ركن اول- ادراك                                                                                                         68

                            الف- مفهوم ادراك و تمییز                                                                           70

                            ب- نقش ادراك در مسئولیت كیفری                                                               72

                            ج- عقل در مفهوم ادراك                                                                             73

                            د- عقل در مقررات جزائی ایران                                                                    75

                            هـ - عقل در حقوق جزائی اسلام                                                                   76

ركن دوم- اختیار                                                                                                        78

                            مفاهیم و كاربردهای اختیار                                                                           78

                            الف- اختیار در لغت                                                                                   78

                            ب- اختیار در مفهوم فلسفی                                                                         79

بند اول- عنصر قدرت                                                                         80

بند دوم- عنصر اراده                                                                           80

                            ج- اختیار در مفهوم حقوقی                                                                        81

بند اول- مفهوم نقش اراده                                                                   81

1- نقش اراده در ركن مادی جرم                                                            82

2- نقش اراده در ركن روانی جرم                                                 83

بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق                                                       83

1- اختیارات در لغت                                                                             84

2- اختیار در تكالیف و جزائیات                                                               84

ركن سوم- علم به قانون                                                                                                       85

                            الف- مفهوم قانون                                                                                             85

بند اول- نص جزایی                                                                                  86

بند دوم- عدم مشروعیت جزایی                                                                    86

                            ب- نقش علم به قانون                                                                                       87

بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی                                         88

بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون                                                   88

بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت كیفری                                          88

بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات                                                  89

10- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری                                                                          90

عوامل رافع مسئولیت كیفری                                                                                                           91

علل عدم مسئولیت كیفری                                                                                                               92

الف- علل توجیه كننده جرم یا علل مشروعیت                                                                          92

ب- عوامل رافع مسئولیت كیفری                                                                                           92

ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی                                                                             93

طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل                                                      93

الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت كیفری                                                                           93

بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی                                                              93

بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی                                                           93

ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت                                                                             94

بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت                         94

بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف كننده یا تخفیف دهنده مجازات  94

بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری و معافیت از مجازات                  96

تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت نسبت به سایر شركت كنندگان                                                  97

تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری و مسئله مسئولیت مدنی                                                 97

خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت كیفری                                              99

مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت كیفری                                  100

مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت                                                                           101

11- فصل نهم) جنون                                                                                                          102

كودكی و مسئولیت كیفری                                                                                                     103

تاریخچه ی مسئولیت كیفری اطفال                                                                                         103

طفل كیست؟                                                                                                                       104

مفهوم بلوغ                                                                                                                         108

الف- مفهوم علمی بلوغ                                                                                               108

ب- معیار بلوغ در قفسه                                                                                             110

                      بند اول- معیار بلوغ در كتاب                                                                            110

                      بند دوم- معیار بلوغ در سنت                                                                            111

                      بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ                                                   111

اهمیت جرایم اطفال                                                                                                             113

مسئولیت جزایی اطفال                                                                                                         114

مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره                                              115

الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز                                                                             116

ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز                                                                                   117

ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ                                                                      120

مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ایران                                                                                     121

الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات 1304                                                            121

ب- قانون مجازات عمومی مصوب 1352                                                                       122

ج- قانون مجازات اسلامی مصوب 1361                                                                        123

مسئولیت اجزایی اطفال در اسلام                                                                                           125

الف- بلوغ                                                                                                            125

ب- ادراك یا تمیز                                                                                                   126

                      بند اول- حقوقی                                                                                         127

                      بند دوم- جزائیات                                                                                       128

سن تمییز در حقوق جزای اسلام                                                                                           129

الف- سن عدم مسئولیت جزایی                                                                                 130

ب- سن مسئولیت جزایی نسبی                                                                                 130

ج- سن مسئولیت جزایی كامل                                                                                    131

12- فصل دهم) جنون                                                                                                       133

جنـون                                                                                                                            133

سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین                                                                             133

جنون از مسایل موضوعی است                                                                                            135

تعریف جنون                                                                                                                   136

انواع جنون                                                                                                                      137

اول- اختلالات سیستم عصبی                                                                                    138

دوم- جنون اخلاق                                                                                                  140

سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الكلی و مواد مخدر                                140

ارزیابی یا نحوه احراز جنون                                                                                                146

الف- كارشناس روانی                                                                                              146

ب- همكاری كارشناس و قاضی                                                                                 147

جنون در قوانین سابق جزایی ایران                                                                                        148

جنون در قانون مجازات اسلامی                                                                                            149

ضوابط قانونی حاكم بر مفاهیم جنون                                                                                     150

آثار جنون                                                                                                                        152

لزوم احراز جنون در حال ارتكاب جرم                                                                                   155

الف- تقارن جنون یا جرم                                                                                         155

ب- تلازم جنون یا جرم                                                                                           157

ج- جنون كامل                                                                                                      157

تأدیب مجنون                                                                                                                  158

تشریفات اداری نگاهداری مجنون                                                                                         158

مسئولیت مدنی مجنون                                                                                                       159

13- فصل یازدهم) جبر و اشتباه                                                                                          160

بخش اول- مفاهیم اجبار                                                                                          161

                      الف- تعریف اجبار                                                                                      161

                      ب- اجبار و اختیار                                                                                      161

                      ج- اجبار و اكراه                                                                                         164

                      د- خلاصه تفاوت های اجبار با اكراه و جنون واضطرار                                        167

بند اول- تفاوت اجبار و اكراه                                                                  167

بند دوم- تفاوت اجبار و جنون                                                                 167

بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار                                                              167

بخش دوم- انواع مختلف اجبار                                                                                  168

                      الف- اجبار مادی                                                                                        168

بند اول- علل اجبار مادی                                                                       168

بند دوم- شرائط اجبار مادی                                                                    168

اجبار مادی با منشأ درونی                                                                       173

                      ب- اجبار معنوی                                                                                        174

بند اول- اجبار معنوی خارجی                                                                 174

شرایط اجبار معنوی خارجی                                                                    174

بند دوم- اجبار معنوی داخلی                                                                  177

                      نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت كیفری                                                      177

                      نقش تحریك در مسئولیت كیفری                                                                   178

                      تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر                                                                    179

بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران                                                            179

                      الف- قانون مجازات عمومی                                                                          179      

                      ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی                                                                179

ضوابط قانونی حاكم بر اجبار                                                                               181

                      الف- اكراه در قتل                                                                                       181

                      ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد                                                      182

                      ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات                                                                      182

شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی                                                                        182      

مسئولیت مدنی در زمینه اجبار                                                                              182

14- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه                                                                                      183

بخش اول- مفاهیم جهل                                                                                           184

تعریف اشتباه                                                                                                         184

مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن                                                                185      

                      الف- جهل                                                                                                185

                      ب- اشتباه                                                                                                 186

                      ج- غلط                                                                                                   187

                      د- خطا                                                                                                     188

                      هـ - سهو                                                                                                  188

                      و- غفلت                                                                                                  189

                      ز- نسیان                                                                                                   189

تفاوت میان جهل و نسیان                                                                                         190

جایگاه اشتباه در حقوق جزا                                                                                       192

            الف- اشتباه در قانون                                                                                    192

            ب- اشتباه در عمل                                                                                      194

بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی                                                               195

      الف- جهل مركب                                                                                       195

      ب- جهل بسیط (شبهه)                                                                                197

بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه                                                           203

            الف- جهل و شبهه حكمیه                                                                            204

            ب- جهل و شبهه موضوعیه                                                                          204

            ج- جهل تقصیری                                                                                       206

            د- جهل قصوری                                                                                        206

بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی                                                                207

            الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد                                                               207

            ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات                                 210

            ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات                                              214

بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در حقوق جزای عرفی                            217

            الف- تأثیر جهل حكمی بر مسئولیت كیفری                                                      217

            ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت كیفری                                                    218

بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در حقوق اسلامی                                  218

            الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت كیفری                                          218

بند اول- ادله برائت                                                                               219

بند دوم- قاعده درأ                                                                               220

بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل                                      221

                      ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری                                      225

بند اول- قاعده اشتراك احكام میان عامل و جاهل                                         226

بند دوم- قاعده وجوب تعلم احكام                                                           227

بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احكام اسلامی                                         227

                      ج- اَلجَمعْ مَهما اَمكَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد كردن آنهاست)228

بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران               232

            الف- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب حد                                 232

1- جرم زنان                                                                                       233

2- حد مسكر                                                                                      234

3- جرم سرقت                                                                                    235

            ب- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب قصاص                             236

بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف)                                        238

بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت)                             240

            ج- تأثیر جهل بر مسئولیت كیفری در جرائم مستوجب دیه                                   241

بند اول- جهل حكمی                                                                            243

بند دوم- جهل موضوعی                                                                        244

خلاصه بحث                                                                                                                   247

فهرست منابع و مآخذ